Lạng Sơn là tỉnh nằm ở phía Đông Bắc của Tổ quốc, chịu sự chi phối của khí hậu nhiệt đới gió mùa, lại nằm trong vùng đất dốc thuộc khu vực miền núi, vì vậy Lạng Sơn có mạng lưới sông ngòi khá phong phú. Mật độ mạng lưới sông suối dao động từ 0,6 đến 1,2 km/km2. So với mật độ sông suối trung bình của cả nước là 0,6 km/km2 thì mật độ sông suối của Lạng Sơn thuộc loại từ trung bình đến khá dày. Trên địa bàn tỉnh có 5 sông chính độc lập, đó là: sông Kỳ Cùng, sông Thương, sông Lục Nam, sông Tiên Yên – Ba Chẽ (hay Nậm Luổi – Đồng Quy) và sông Nà Lang.
Từ xưa, đồng bào các dân tộc Lạng Sơn sống ở vùng sông nước đã có tín ngưỡng thờ Thần Rắn gắn với nhiều câu truyện dân gian huyền bí. Theo các sắc phong, thư tịch cổ, di tích Đền Kỳ Cùng, Đền Cửa Đông ở thành phố Lạng Sơn; Đình Vằng Khắc ở xã Vân Mộng, huyện Lộc Bình; Miếu Nà Lình xã Quốc Việt, huyện Tràng Định; Đình Ông, Đình Bà, xã Hồng Phong, huyện Bình Gia… đều thờ Thần Rắn. Các sách Hoàng Việt Nhất Thống Địa Chí, Đại Việt Địa Chí, Bắc Thành Địa Dư Chí Lục, Đại Nam Nhất Thống Chí… đều nhắc đến các di tích trên thờ “Thủy Thần” hoặc “Giao Long”. Theo các truyền thuyết dân gian thì Thần Rắn – là vị thần sông nước, và cho rằng Đền Kỳ Cùng là đền thờ chính, các điểm thờ khác là phụ. Vì vậy, hàng năm vào dịp lễ hội, Thần Rắn ở Đình Ông, Đình Bà, Văn Mịch, xã Hồng Phong, huyện Bình Gia, Miếu Nà Slình xã Quốc Việt, huyện Tràng Định, Đình Vằng Khắc (Đền Khác Uyên) xã Vân Mộng, huyện Lộc Bình… thường đến thăm Thần Rắn Đền Kỳ Cùng, nhân dịp này nhân dân vùng ven sông tổ chức lễ hội với các trò chơi, trò diễn trong đó có trò đua bè mảng.
Đua bè mảng là một trò chơi, trò diễn trong Lễ hội Phài Lừa (“phài” nghĩa là“chèo”,“lừa”nghĩa là “bè”;“phài lừa” nghĩa là chèo bè, đua bè) thường được tổ chức vào ngày mùng 4 tháng tư âm lịch tại xã Quốc Việt, huyện Tràng Định (2 năm một lần) và xã Hồng Phong, huyện Bình Gia (3 năm một lần).
Lễ hội Phài Lừa ( huyện Bình Gia ) Ảnh: Lưu Minh Dân
Đua bè mảng nói riêng và lễ hội Phài Lừa xuất phát từ câu truyện truyền thuyết liên quan đến tục thờ Thần Rắn và tín ngưỡng thờ Thần Sông của cư dân vùng sông nước Lạng Sơn mang tính nghi lễ nông nghiệp cổ xưa gắn liền với lễ thức cầu mưa, cầu nước, cầu mùa, một sinh hoạt tín ngưỡng dân gian chứa đựng sắc thái tộc người rất độc đáo, còn giữ được những nét đặc trưng nguyên bản nhất của cư dân bản địa. Đây không chỉ là dịp dân làng thể hiện sự ngưỡng mộ, tôn vinh, thành kính và tưởng nhớ công lao to lớn của các vị Thánh Thần đem lại sự bình yên cho người dân mà còn là dịp thể hiện niềm tin, niềm tự hào mãnh liệt và ước vọng của nhân dân, cầu mong Thánh Thần phù hộ, độ trì cho mọi người, mọi nhà được mạnh khỏe, bình an, sông nước hiền hòa, mùa màng tươi tốt, trâu bò, lợn, gà đầy chuồng, thuyền bè đầy tôm cá.
Để chuẩn bị cho cuộc đua bè mảng, các đội chơi phải chuẩn bị bè, tay chèo và tổ chức thành lập đội đua để tham dự cuộc thi theo thể lệ quy định: Bè mảng (lừa, mảng pè) có kích thước rộng 50 – 60cm, dài 6 – 7m được làm từ 6 cây mai (mạy mười) từ 2 năm tuổi trở lên (đặc ruột, cứng và dẻo dai, hơi cong lên phía trên để khi xuống sông không bị nước cản, dễ nổi và đi nhanh hơn khi chèo) sau đó dùng dao bào, cạo lớp vỏ cho nhẵn, mịn rồi được gia cố, ghép lại với nhau bằng cây tre hoặc dây thép.
Tay chèo (pản phài) làm từ gỗ xoan già có độ dài 1,5 – 1,7m gồm 2 bộ phận: tay cầm – tay nắm (mừ căm) dài 1 – 1,2m, đường kính 7 – 8cm và mái chèo (pản) rộng 10 – 12cm, dài 50 – 60cm, dày 1 – 2cm (dày ở giữa, 2 bên vát mỏng dần).
Các tay đua là những thanh niên trai tráng từ 18 tuổi trở lên, khỏe mạnh, có tài sông nước, có kinh nghiệm bơi bè. Thành phần mỗi đội gồm 3 người: 1 người chèo đầu lái bè, 1 người chèo cuối điều chỉnh bè (điều chỉnh cho bè đi ổn định không bị tròng trành, ngoặt, nghiêng, chiếng, điều chỉnh tốc độ nhanh, chậm khi xoay đầu), 1 người ở giữa phối hợp chèo theo nhịp, động tác đã thống nhất trong đội.
Đua bè mảng trên sông Kỳ Cùng
Trước khi tổ chức cuộc thi, Ban tổ chức và các đội tham dự làm lễ trình, báo cáo Thánh Thần, cầu mong Thần phù hộ cho cuộc đua và người tham dự cuộc đua được bình an; chào khán giả cổ vũ cho cuộc đua, sau đó di chuyển sang địa điểm tập kết để đua. Khi trọng tài phát cờ lệnh, cuộc thi bắt đầu. Các tay chèo dồn sức chèo nhanh và đều để đưa bè vượt lên phía trước (phải quỳ gối chèo, không được ngồi, đứng hoặc chống tay trên bè), các tay chèo loang loáng mái chèo, giành nhau từng lợi thế, thể hiện tài trí, sức mạnh và nghệ thuật chèo để giành chiến thắng cho đội mình. Trên mỗi bè, các tay đua đều có nhiệm vụ riêng theo sự phân công của đội trưởng, người ở đầu bè vừa chèo vừa lái, điều khiển bè đi đúng hướng, người ở cuối bè điều chỉnh giữ cho bè thăng bằng, không bị ngoặt, nghiêng, chiếng, vừa giữ nhịp để giúp cho các tay chèo thống nhất động tác, tăng tốc hoặc giữ đều tay chèo trong quá trình di chuyển; thành viên còn lại phối hợp chèo bè nhanh, mạnh và đều đặn theo nhịp hô của đội trưởng. Trong khi thi, các tay chèo ra sức bổ mạnh mái chèo xuống nước để tạo vận tốc tối đa cho bè mảng khiến cho sông nước đang phẳng lặng, bình yên bỗng dưng nổi sóng… hình ảnh khỏe đẹp tạo hưng phấn cho người xem hò reo, cổ vũ nhiệt tình.
Thông thường mỗi cuộc đua gồm 3 vòng, đến cuối vòng thứ 3, các tay chèo lật bè ba lần (việc lật bè là để liên tưởng về cách vặn mình của Thần Rắn năm xưa lúc đi diệt Thuồng Luồng và cũng là mời Thần Rắn lên cùng vui với dân làng). Khi đã lật đủ ba lần, các tay chèo lao nhanh về đích. Bè nào về đích trước là thắng. Kết thúc phần thi các đội đua lại tiếp tục làm lễ tạ Thần linh và cùng nhau thụ lộc, vui vẻ, đoàn kết, gắn bó.
Để góp phần tuyên truyền, quảng bá, giới thiệu phong tục tập quán trong sinh hoạt, nét đẹp văn hóa – thể thao truyền thống gắn với các hoạt động của Tuần Văn hóa, Thể thao và Du lịch trong dịp Lễ hội Kỳ Cùng – Tả Phủ. Nhằm giới thiệu với đồng bào và du khách gần xa về lễ hội đua bè cổ xưa của cư dân nông nghiệp vùng sông nước ven bờ sông Kỳ Cùng. Năm nay, UBND tỉnh Lạng Sơn giao cho Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, phối hợp với các sở, ngành, UBND các huyện, thành phố tổ chức lễ hội đua bè mảng trên sông Kỳ Cùng, tại khúc sông có Bến Đá Kỳ Cùng, đây là nơi đưa đón các đoàn sứ Trung Quốc và Việt Nam trong lịch sử bang giao giữa hai nước từ thế kỷ 10 đến thế kỷ 19. Khoảng năm 1778, Đốc trấn Ngô Thì Sỹ gọi đây là Kỳ Cùng thạch độ và liệt là một trong 8 cảnh đẹp của trấn lỵ Lạng Sơn (Trấn doanh bát cảnh). Năm 1993 Bến đá Kỳ Cùng đã được công nhận là di tích cấp quốc gia.
Lễ hội năm nay có 17 đội đua đến từ các huyện, thành phố trong tỉnh. Cuộc thi sẽ diễn ra trong ngày 13/02/2023 (ngày 23 tháng Giêng năm Quý Mão). Các đội dự thi sẽ đua tốc độ cự li 1500m. Bắt đầu từ vị trí xuất phát tại đoạn sông gần Đền Cô Bé Thượng Ngàn đến đoạn sông rộng trước cửa Đền Kỳ Cùng, xoay 3 vòng quanh phao chuẩn, sau đó về đích tại đoạn sông gần Đền Cô Bé Thượng Ngàn. Hy vọng đây sẽ là sự kiện đáp ứng nhu cầu tham quan, thưởng ngoạn, chiêm bái, hành lễ của nhân dân và du khách thập phương. Với mong muốn tạo không khí sôi động, vui tươi phấn khởi chào mừng kỷ niệm 93 năm Ngày thành lập Ðảng Cộng sản Việt Nam (03/02/1930 – 03/02/2023), chào mừng Xuân Quý Mão 2023. Góp phần tuyên truyền, quảng bá, giới thiệu, hình ảnh, phong tục tập quán, nét đẹp văn hóa truyền thống, tinh thần thể thao thượng võ của hoạt động đua bè mảng và các nghi thức hành lễ liên quan của cư dân vùng sông nước ven sông Kỳ Cùng, tỉnh Lạng Sơn. Đồng thời đây còn là dịp tích cực đẩy mạnh phong trào tập luyện môn Bơi phòng chống tai nạn, thương tích, đuối nước hưởng ứng Chỉ thị số 17/CT-TTg ngày 16 tháng 5 năm 2016 của Thủ tướng Chính phủ về việc tăng cường chỉ đạo, thực hiện phòng, chống tai nạn, thương tích và đuối nước cho học sinh.
Ban tổ chức quyết tâm phấn đấu xây dựng hoạt động đua bè mảng trên sông Kỳ Cùng trở thành một sản phẩm du lịch – thể thao độc đáo, là điểm nhấn văn hóa góp phần kích cầu du lịch, thu hút du khách tham gia trong dịp lễ hội đầu Xuân tại địa phương. Trân trọng kính mời bà con nhân dân và du khách gần xa đón xem.
Phương Thuyên – Đỗ Tú
Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch
